همه چیز در مورد ماهی ها ; تشریح ساختمان بدن ماهی

ماهی ها اولین مهره دارانی هستند که حدود 480 میلیون سال قبل در روی زمین به وجود آمده اند. حدود 320 میلیون سال پیش، یعنی زمانی که عصر طلایی ماهی ها به حساب می آمد و آبزیان بهترین و پیشرفته ترین موجودات زنده دنیا را تشکیل میداند.

تراکم و گسترش ماهیها در اوج خود قرار داشت. اولین ماهی هایی که در سطح زمین به وجود آمدند ماهی ها بدون آرواره ای بودند که فسیل های آنان در رسوبات دوره دونین (Devonian) (منطقه ای ساحلی در انگلستن) یافت می شوند.

پس از آن در همین دوره، ماهیهای آرواره دار اولیه از جمله ماهیهای غضروفی که در واقع اجداد اصلی کوسه ماهیان امروزی هستند به وجود آمدند. در اواخر دوره دونین، ماهیهای استخوان دار اولیه در روی زمین ظاهر شدند. ماهیهای امروزی انواع تکامل یافته ای هستند که در طول اعصار از تغییرات تکاملی این ماهیها به وجود آمده اند.

از نظر تقسیم بندی جانوری، ماهی ها اولین گروه مهره داران را تشکیل میدهند. این جانوران عموما خونسرد بوده و دارای ستون فقرات، آبشش و باله بوده که در آب زندگی کرده و اکسیژن موردنیاز خود را از آن می گیرند.

البته در محیط زیست ماهیها، جانوران دیگری مانند پستانداران آبزی از قبیل وال آبی، دلفین ها و خزندگان مانند لاک پشت آبی و نیز انواع بی مهرگان مانند صدفها، میگوها و غیره نیز زندگی می کنند که با ماهیها کلا جزء آبزیان قلمداد می شوند. علم مطالعه و شناسایی ماهیها را ماهی شناسی یا ایکتیولوژی Ichthyology می گویند.

اگرچه زمان حاضر دیگر عصر طلایی ماهیها نیست، با وجود این امروزه هم ماهیها قسمت عمده مهره داران را تشکیل میدهند.

در حال حاضر بیش از 30000 گونه از انواع مختلف ماهی در آبهای دنیا شناخته و نامگذاری شده اند و برخی از دانشمندان معتقدند که حدود 40 هزارگونه ماهی در دنیا وجود دارد که هنوز بیش از ده هزار گونه آنها شناسایی نگردیده است.

در مقایسه با تعداد گونه ماهی های، کل تعداد گونه های شناخته شده دوزیستان 2500 عدد، خزندگان 6000 عدد، پرندگان 8600 عدد و پستانداران 4500 عدد می باشند. بنابراین از 49600 گونه انواع مهره داران زنده شناخته شده رویهم 56.5 درصد آنها را ماهیها تشکیل میدهند.

در صورتی که دوزیستان 5 درصد، خزندگان 12.1 درصد، پرندگان 17.3 درصد و پستانداران 9 درصد آنها را تشکیل میدهند. بدون شک تعداد گونه های شناسایی شده گروههای دیگر مهره داران غیراز ماهیها هم از ارقام داده شده بیشتر هستند ولی افزایش تعداد شناخته شده آنها در یکی دو دهه اخیر به مراتب کمتر از ماهیها می باشد.

علاوه بر گسترش و تنوع گونه ها، شکل و اندازه ماهیها نیز بسیار متفاوت است. برخی از انواع کوسه ماهی ها تا 21 متر طول و تا 25 تن وزن دارند، در صورتی که برخی از ماهیهای تزئینی وقتی طول آنها کمی بیشتر از یک سانتی متر میرسد بالغ می شوند.پ

ماهی گوپی کوتوله ((Mistichthys وقتی به طول 12 میلیمتر میرسد بالغ می گردد، در حالی که فیل ماهی دریای خزر که تا وزن 1471 کیلوگرم هم صید شده است در 20 سالگی بالغ می شود.

در حال حاضر بیش از 71 درصد سطح زمین را آب را تشکیل میدهد، یعنی از 510 میلیون کیلومتر مربع وسعت زمین، حدود 361 میلیون کیلومتر مربع آن را آب پوشانیده است. از 149 میلیون کیلومتر مربع خشکی نیز حدود 3.5 میلیون کیلومتر مربع آنرا آبهای داخلی تشکیل میدهد.

در همه این آبها یعنی از آبهای بسیار سرد قطب شمال با درجه حرارت زیرانجماد، تا چشمه های آب گرم با حرارت حدود 40 درجه سانتیگراد (چشمه های آب گرم گنو در شمال بندرعباس) یا بیشتر و نیز از آبهای شیرین بسیار نرم تا آبهای شور که حتی تخم مرغ در آنها شناور می گردد، ماهیهای زندگی می کنند.

این جانوران همچنین در غارهای تاریک و اعماق بسیار زیاد اقیانوس ها که دارای تاریکی مطلق و فشار بالاتر از 7000 اتمسفر هستند زندگی می کنند. حد ارتفاع شناخته شده زیست ماهیها از 3750 متر بالای سطح دریا (دریاچه تی تی کاکا در آمریکای جنوبی) تا حدود 7000 متر زیر سطح دریاها متفاوت است.

تنوع ماهی ها

ماهیها از نظر زندگی کردن در آب، تنفس با آبشش و حرکت با باله ها همگی مشابه هستند ولی از نظر شکل ظاهری، ساختمان بدن، اندازه و گسترش زمانی و مکانی به حدی گوناگون هستند که برای شناسایی کلی آنها، احتیاج به طبقه بندی خاصی می باشد.

تاکنون کوشش های زیادی برای طبقه بندی ماهی ها انجام شده و سبک و روشهای متفاوتی توسط ماهی شناسان ارائه گردیده است. در طبقه بندی ماهیها معمولا آنهایی که شباهت به یکدیگر دارند، در یک گروه قرار گرفته و هرگروه نیز تقسیم بندی دیگری در داخل افراد خود دارند.

ماهی های زنده امروزی را به 5 تقسیم می کنند که عبارتند از

1. رده ماهی های مخاطی یا hagfish, Myxini مانند مخاط ماهی ها یا hagfishes
2. رده ماهی های لامپری Petromyzontida مانند لامپری ها
3. رده ماهی های غضروفی Chondrichthyes مانند کوسه ماهی ها
4. رده ماهی های استخوانی، Osteichthyes مانند بسیاری از انواع ماهی های زینتی
5. رده ماهیهای گوشت باله Sarcopterygii مانند ماهی های ریه دار کنونی
6. بطورکلی ماهیها در تقسیم بندی جدید خود، دارای 5 رده (کلاس)، 62 راسته، 515 خانواده، 4494 جنس و بیش از 27977 گونه می باشند (عمادیف 1387)

انواع مختلف ماهی های آکواریومی

انواع غذای ماهی آکواریوم با ذکر جزئیات

تعداد ماهیان مناسب جهت نگهداری در یک آکواریوم را بهتر بدانید

نحوه پرورش آرتمیا و معرفی غذای زنده برای ماهی های آکواریومی

ساختمان بدن ماهی ها

از آنجا که برای شناسایی ماهیها لازم است علاقمندان به نگهداری ماهیهای تزئینی، کمی در مورد ساختمان بدن و اختصاصات تشریحی آنها آگاهی داشته باشند، در اینجا بطور مختصر به شرح پاره ای از این ویژگیها پرداخته می شود. شکل 1 اختصاصات ساختمان خارجی ماهی را نشان میدهد.

1- شکل بدن ماهی

بطورکلی بدن ماهی ها معمولا دوکی شکل و برش عرضی آنها بیضی شکل است. با وجود این شکل عمومی برخی از ماهیها ممکن است کروی، مارمانند، پهن، نخ مانند، نواری، پهن کشیده و غیره باشد.

2- پوشش بدن ماهی

بدن ماهیها از پوست نسبتا سختی پوشیده است که گاهی جدا کردن آن مشکل می باشد.

این پوست در داخل سوراخهای بدن ماهی نیز نفوذ کرده و روی کره چشم را هم می پوشاند. قسمتی از آن که روی چشم قرار می گیرد دارای رنگ شفاف می باشد. فلس ها که در واقع حفاظت پوست، عضلات و اعضاء داخلی بدن را به عمده دارند، در داخل پوست قرار دارند. اندازه آنها از حد میکروسکپی تا اندازه یک سکه دو ریالی یا بزرگتر است.

تعداد فلس ها روی یک ردیف گرد دور بدن و همچنین تعداد فلسهای روی خط جانبی ماهی های یک گونه معمولا مساوی بوده و اکثرا در طبقه بندی ماهی ها نیز از آنها استفاده می شود. از نظر رنگ آمیزی نیز ماهی ها متغیر بوده و ممکن است بی رنگ، ساده و یا رنگین باشند.

ساختمان خارجی بدن ماهی

3- زوائد بدن

باله ها که وسیله حرکت ماهی ها در جهات مختلف می باشند، زوائد اصلی بدن آنها را تشکیل میدهند. از نظر تعداد، باله های یک ماهی به فرد و زوج تقسیم می شوند. باله های سینه ای و شکمی جزء باله های زوج و باله های پشتی، مخرجی و دمی جزء باله های فرد محسوب می شوند. تعداد باله های پشتی ممکن است 1، 2 و 3 و یا چند عدد باشد.

باله چربی که معمولا در برخی از ماهیها مانند ماهیهای آزاد و قزل آلا و بیشتر کاراسین ها و نیز برخی از گربه ماهیها دیده می شود، باله فردی است که از نظر ساختمانی با باله های دیگر فرق دارد. برخی از ماهیها ممکن است فاقد یک یا تعدادی از باله ها باشند. در هر حال باله های فرد هرگز مانند باله های زوج قرینه نیستند.

4- سوراخ های بدن

سوراخ های بدن ماهی عبارتنداز: دهان، آبشش ها، چشم ها و مخرج. همانطور که قبلا گفته شد لایه ای از پوست شفاف روی چشمها را می پوشاند. معمولا در هر طرف سر ماهی یک یا دو سوراخ حسی وجود دارد که تا حدی کار بینی را انجام میدهند.

5- خط جانبی

اکثر ماهی ها در طرفین بدن دارای خطی به نام خط جانبی می باشند که با ساختمان خاصی که دارند می توانند برخی از اختصاصات آب مانند شوری، جریان آب و درجه حرارت را حس نمایند. در برخی از ماهیها سیستم خاصی بین خط جانبی و گوش داخلی وجود دارد که باعث افزایش توانایی حسی آنها می گردد.

خط جانبی در برخی از ماهیها در هر طرف 2 عدد بوده و در برخی دیگر ممکن است اصولا وجود نداشته باشند.

6- گردش خون ماهی

گردش خون ماهی توسط قلب و رگها انجام می گیرد. قلب ماهی دارای یک بطن و یک دهلیز و یک سینوس در ابتدا دهلیز به نام سینوس سیاهرگی است. قلب بصورت یک پمپ عمل کرده و خون را به جلو و به طرف آبششها برای تبادلات گازی یعنی گرفتن اکسیژن و پس دادن گاز کربنیک می فرستد.

خون سیاهرگی پس از ورود به سینوس وارد دهلیز شده و از آنجا به بطن عضلانی رفته و سپس از طریق مخروط آئورتی و 4 سرخرگ آبششی برای تبادلات گازی، وارد آبششها می شود. از آبششها خون به وسیله سیاهرگ های مخصوص وارد آئورت پشتی شده و از آنجا به تمام بدن توزیع می گردد.

خون تیره به وسیله 4 سیاهرگ که دو عدد از جلو و دو عدد از پشت می آید و یک سیاهرگ خون دستگاه گوارشی را از کبد می آورد به قلب بازگشت داده می شود.

7- تنفس

تنفس به منظور گرفتن اکسیژن و ئپس دادن گازکربنیک حاصله از سوخت و ساز ماهی انجام می شود. در مهره داران هوازی، محل تبادلات گازی ریه است و اکسیژن موردنیاز از هوا گرفته می شود. گاز کربنیک به آن پس داده می شود.

در ماهی ها که محیط زیست آنها آب می باشد، اکسیژن موردنیاز توسط آبششها از این محیط گرفته شده و گازکربنیک به آن پس داده می شود. آبشش ها در دو طرف سر ماهی و زیرسرپوش آبششی قرار دارند.

در هر دو طرف سر، یک محفظه مشترک و 4 آبشش وجود دارد که هریک دارای یک کمان آبششی بوده و بر روی هر کمان رشته های آبششی با ساختمان خاص خود که مشابه ساختمان ریه مهره داران خاک زی است، قرار دارند.

ماهی ها برای تنفس به همان روش که مهره داران هوازی با انجام دم و بازدم اکسیژن هوا را گرفته و گازکربنیک را پس میدهند، بایستی همواره با گرفتن آب از راه دهان و خارج کردن آن از راه آبششها، کارهای دم و بازدم را انجام دهند.

در برخی از ماهیها گاهی در قسمت داخلی کمانهای آبششی، فیلترهای دندانه مانندی وجود دارد که برای گرفتن و جدا ساختن مواد غذایی از آب بکار میروند.

در گروهی از ماهیها که به آنها دو ریه ای می گویند، تنفس مشابه مهره داران هوازی انجام می گیرد. این ماهی ها به جای آبشش دارای نوعی ریه هستند و برای تنفس مرتبا به سطح آب آمده و از اکسیژن هوا استفاده می نمایند.

در برخی دیگر از انواع ماهیها علاوه بر آبششها، اعضاء کمکی تنفس وجود دارند که هنگام کم شدن اکسیژن محلول در آب و یا در مواقعی که ماهی به عللی خارج از آب قرار می گیرد، می تواند با کمک این اعضاء از اکسیژن هوا استفاده نمایند. این اعضاء در ماهیهای مختلف در داخل دهانف داخل دستگاه گوارشی و یا کیسه شنا قرار دارند.

8- دستگاه تولیدمثلی ماهی

غدد تولیدمثلی ماهی ماده را تخمدان و غدد تولیدمثلی ماهی نر را بیضه و یا تستیکول می گویند. در برخی از انواع ماهیها ممکن است در یکف رد هر دو غده وجود داشته باشد که به آن اصطلاحا دو جنسی یا هرمافرودیت گویند (مانند غده ای از گونه های ماهی باس دریایی).

در برخی دیگر از ماهیها، ممکن است تغییر جنسیت مشاهده گردد. برای مثال برخی از ماهیهای طلایی نر با افزایش سن تبدیل به ماهی ماده می گردند.

الف- تخمدان ها

تخمدان ها داخلی و معمولا دراز هستند ولی گاهی ممکن است کوتاه باشند. اندازه آنها بستگی به میزان رسیدگی جنسی ماهی دارد. در مواقعی که تخمدانها کاملا رسیده اند حتی ممکن است تا 50 درصد وزن بدن ماهی را تشکیل دهند.

رنگ تخمدانها، بسته به نوع ماهی و حتی افراد هرگونه تاحدودی متفاوت بوده و در ماهیهای جوان متمایل به سفید یا متمایل به سبز بوده و در ماهیهای بزرگتر زرد یا طلایی می باشد. تعداد تخم در ماهیهای مختلف متفاوت بوده و از یک عدد در هر تخمدان تا چندین میلیون عدد در هر ماهی ماده فرق می کند.

ب- بیضه ها

بیضه های ماهی ها نیز داخلی و دراز می باشند. تعداد آنها معمولا دو عدد است اما در برخی از گونه ها ابتدا 2 تا بوده ولی بعدا یکی می شوند. اندازه و رنگ آنها در مراحل مختلف رسیدگی فرق کرده و اکثرا سفید می باشد. وزن آنها ممکن است تا 12 درصد وزن ماهی نر برسد.

9- دستگاه گوارش

دستگاه گوارش ماهی از دهان شروع و به مخرج ختم می شود. بعداز دهان که معمولا دارای دندان های آرواره ای است، حفره دهان وجود دارد. در برخی از ماهیها در این حفره، بر روی زبان و در سقف دهان دندان هایی دیده می شود.

گلو بعداز حفره دهانی قرار داشته و در برخی از گونه ها دندان های گلویی که معمولا بصورت آسیاب کار می کنند، در این قسمت قرار دارند. ارتباط دهان و آبشش ها نیز در اینجا انجام می گیرد.

پس از گلو، مری و سپس معده قرار دارد. در مدخل روده دریچه پیلوری و یک سکوم یا روده کور کوتاه که به معده وصل می شود، قرار دارد. روده که محل اصلی جذب غذاست، بعداز معده قرار داشته و به مخرج ختم می گردد. دستگاه گوارش ماهیها به ویژه دندانها در گونه های مختلف ماهی بسته به طبیعت غذایی آنها فرق می نمایند.

10- دستگاه دفعی

کلیه های قهوه ای رنگ، دراز و فشرده ماهیها، زیرکیسه شنا و روی مهره ها قرار دارند. وقتی تمام اعضاء داخل بدن ماهی برای طبخ خارج می شوند، کلیه ها به رنگ قهوه ای و بصورت خون مرده روی مهره ها دیده می شوند. کلیه ها مواد دفعی را از خون گرفته و به وسیله یک میزنای از هر کلیه آن را به مثانه و از آنجا به وسیله لوله باریکی به مخرج تناسلی میریزند.

11- دستگاه عصبی

ماهیهای استخوانی دارای مغز کوچک و کوتاهی می باشند. لبهای پویایی و نیمکره های مغز و مغز وسطی کوچک اند ولی مخچه نسبتا بزرگ است. اعصاب مخچه ای 10 جفت می باشند. نخاع شوکی از داخل مهره ها عبور کرده و از هر مهره یک جفت عصب نخاعی خارج می شود.

12- کیسه شنای ماهی

کیسه شنا که به آن کیسه گاز هم می گویند، عضو اصلی کنترل فشار آب و حفظ تعادل ماهی می باشد. اگرچه در برخی از ماهیها کیسه شنا وجود ندارد، با وجود این در ماهی های استخوانی، این کیسه به حداکثر تکامل خود رسیده و در برخی از آنها، علاوه بر کارهای فوق بصورت عضو کمک تنفسی و نیز عضو تولید صوت عمل می نماید.

وزن مخصوص ماهی 1.07 گرم است که از وزن مخصوص آب که مقدار آن 1.0005 گرم است بیشتر بوده، بنابراین اگر ماهی شنا نکند به ته آب فرو میرود.

ماهی برای حفظ تعادل خود بایستی همواره شنا کند و انرژی زیادی برای این منظور صرف نماید. برای جلوگیری از صرف انرژی زیاد، ماهی با روش فیزیولوژیک خاصی می تواند با افزودن هوای داخل کیسه شنا، خود را سبکتر کرده و در عمق دلخواه نگهداشته و یا با کاهش حجم گاز آن خود را به عمق موردنظر برساند.

13- رنگ آمیزی

رنگ بدن ماهی در اثر وجود پیگمان ها یا رنگدانه های داخل پوست بدن آنها به وجود می آید. اگر در بدن مـاهی رنگدانه ها وجود نداشته باشند، بدن آنها معمولا بی رنگ و گاهی شیشه ای می باشد. این نوع رنگ بخصوص در بچه ماهیها که هنوز رنگدانه در پوستشان تشکیل نشده است، دیده می شود.

اگر همه رنگدانه ها یکنواخت باشند، رنگ بدن ماهی هم یکنواخت است. برای مثال میتوان از رنگ یکنواخت برخی از ماهیهای قرمز یا ماهیهای طلایی یا ماهی مولی سیاه نام برد. اگر رنگدانه ها متنوع باشند، رنگ بدن ماهی هم یکنواخت نخواهد بود.

برخی از ماهیها مانند پرندگان دارای رنگ آمیزی بسیار زیبایی هستند که دارای ریشه ژنتیکی می باشد. بطور طبیعی ماهیهای نر، بیشترین گوناگونی رنگ بدن را در مقایسه با ماهیهای ماده دارند.