هر آنچه که باید در مورد تکثیر و پرورش ماهی های زنده زا بدانید

یکی از زیباترین و ارزانترین ماهی های آکوآریومی آب شیرین، انواع ماهی های زنده زا هستند که هم نگهداری و هم تولیدمثل آنها ساده است. انواع اصلی آنها شامل گامبوزیا، پشه خوار کوتوله، گوپی، پلاتی، مولی و ماهی دم شمشیری می باشد.

ماهی های زنده زا که جزء خانواده پی سه لائیده ( Poecillidae ) یا ماهی های چند رنگ می باشند، ماهیهای کوچکی هستند که خویشاوندی نزدیکی با کپور مانندها و کیلی ها دارند، با این تفاوت که به جای تخمگذاری، نوزادهای زنده میزایند.

این ماهی های بومی آبهای گرم مناطق زیست طبیعی خود بوده و امروزه گروه عمده ای از ماهیهای آکواریومی را تشکیل میدهند. این خانواده بطورکلکی شامل گوپی ها، پلاتی ها، مولی ها و دم شمشیری ها می باشد. محل گسترش طبیعی آنها آمریکای مرکزی، ایالات جنوبی آمریکا و آمریکای جنوبی تا شمال آرژانتین می باشد.

ماهی گوپی Poecillia rerticulata

ماهی پلاتی Xiphophorus maculatus

پلاتی رنگارنگ X.variatus

مولی بادبان باله

تشخیص نر و ماده آنها بسیار آسان است. تمام یا قسمتی از باله مخرجی ماهی نر تبدیل به عضو انتقال اسپرم به ماهی ماده به نام پای تناسلی یا گونوپاد ( gonopad ) گردیده است. ماهی نر همواره از ماهی کوچکتر است. در شرایط خوب سالی چندین بار بچه میزایند.
نوک پای تناسلی ماهی نر بسیار حساس است و گاهی برای نگهداری ماهی ماده برای انتقال اسپرم نیز بکار میرود. در گونه های مختلف، اسپرم یا روی سوراخ تناسلی ماهی ماده گذاشته می شود و یا این که به داخل آن منتقل میگردد.

در برخی از گونه ها پس از یکبار انتقال اسپرم، ماهی ماده می تواند چندین بار برای لقاح تخمها را از آن استفاده نماید. بنابراین گاهی مادههای حامل اسپرم، بدون وجود حیوان نر، ممکن است تا ده ماده با استفاده از اسپرم موجود، تخمهای خود را بارور کنند. تخمها را در داخل فولیکول های تخمدان لقاح می یابند. پس از پاره شدن فولیکول ها، جنین ها به داخل حفره تخمدان افتاده و در آنجا رشدونمو آنها کامل میگردد.
برای مثال در ماهی کوتوله پشه خوار Heterandria Formosa که ذخیره کیسه زرده آن بسیار کم است. جنین در داخل فولیکول تخمدان باقی می ماند. دیواره هر فولیکول دارای ارتباط نزدیکی با سطح خارجی بدن بوده و در آنجا شبکه گردش خون جنین و ماهی ماده ارتباط حاصل کرده و مقداری از غذای موردنیاز آن از همین طریق تامین میگردد.
ماهیهای زنده زا فاقد مراحل حاملگی مشابه پستانداران می باشند. درجه حرارت همواره ثابت است، در حالی که درجه حرارت بدن ماهیهای تابع تغییرات محیط می باشد.

ماهی گوپی

نر و ماده گوپی به خوبی قابل تشخیص می باشند.

اگر درجه حرارت آب خیلی گرم باشد، دوران حاملگی ماهی های زنده زا کوتاه و برعکس در حرارتهای کمتر، دوران حاملگی طولانی تر است. تعداد نوزادها بستگی به اندازه بدن ماهی ماده دارد. یک ماهی گوپی جوان ممکن است در یک باروری فقط 6 عدد لارو تولید کند. در صورتی که ماهی گوپی بزرگ می تواند تا 60 عدد بچه تولید نماید.

ماهی دم شمشیری بزرگ گاهی تا 200 عدد بچه تولید می کند. برخی از آنها مانند ماهی کوتوله پشه خوار در دوره باروری، هر 5 روز یکبار بچه می زاید و میتوان تا 9 سری جنین را در مراحل مختلف رشدونمو در داخل شکم ماهی ماده مشاهده نمود.
اگرچه تکثیر گونه های مختلف ماهیهای زنده زای آکواریومی خانواده ماهیهای زنده زا تاحدودی باهم فرق می کند، با وجود این الگوی تولیدمثل آنها تا حد زیادی مشابه می باشد. در اینجا کلیاتی در زمینه تولیدمثل و پرورش ماهیهای زنده زا ارائه می شود تا علاقمندان به ویژه تازهکاران بتوانند با موفقیت به تکثیر و پرورش آنها اقدام نمایند.
برخلاف بیشتر پستانداران که فقط در فصل خاصی از سال باردار شده و زمان فارغ شدن آنها نیز مشخص است، ماهیهای زنده زا که جانورانی خونسرد هستند زمان و فصل خاصی برای بارور شدن ندارند و هر وقت که شرایط محیطی مناسب و مساعد باشند، میتوانند بارور گردند.

زمان وضع حمل تا حدودی تحت کنترل و میل ماهی ماده است که تا حصول شرایط مناسب می توانند تاحدی آن را به عقب اندازند. گاهی اگر ماهی ماده باردار را چندروز قبل از وضع حمل در آب شیرین با درجه حرارت بیشتر قرار دهند، وضل حمل آن زودتر انجام می شود و نوزادهای حاصله از نظر رشدونمو و تکامل جنینی، هیچگونه اختلافی با آنهایی که چند روز بعد متولد خواهند شد نخواهند داشت.
نوزادان در شکم مادر بصورت تاخورده طوری جای میگیرند که سر و دم آنها در مجاورت یکدیگر قرار دارند. اکثرا هم به همین ترتیب متولد می شوند. نوزادان بلافاصله پس از رسیدگی به کف آکواریوم شروع به شنا کرده و محل امن و مناسبی را برای خود پیدا می کنند. در این موقع اندازه آنها حدود 6 تا 7 میلیمتر است و به مراتب از نوزاد ماهیهای آکوآریومی تخمگذار بزرگترند.
طول زمان بارداری بستگی کامل به درجه حرارت محیط داشته و بطور میانگین برای گرمای 24 درجه سانتیگراد 4 تا 5 هفته است، با کمی کاهش درجه حرارت، زمان بارداری ممکن است به مراتب طولانی تر گردد. برای مثال در گرمای 20 درجه سانتیگراد، طول زمان بارداری حدود 12 هفته خواهد بود. اگر کمی دوره رشدونمو جنینی سریعتر باشد، نوزادان حاصله قوی تر و سلامت تر خواهند بود.

سن بلوغ ماهی های زنده زا

سن بلوغ گونه های مختلف و نیز افراد مختلف یک گونه برحسب شرایط محیطی فرق می کند. برای مثال ماهی گوپی نر یا ماده در گرمای 24 تا 27 درجه سانتیگراد و شرایط غذایی خوب و وسعت کافی، پس از 6 تا 8 هفته بالغ می شود. این موضوع برای ماهی پلاتی نیز صدق کرده ولی برای مولی ها در مجموع سن بلوغ تقریبا دو برابر ماهیهای قبلی می باشد.
نجات نوزادان پس از تولد
بطورکلی طبیعت برای کنترل موجودات پرتولید، عوامل خاصی را مشخص کرده است که یکی از آنها هم نوع خواری توسط افراد همانگونه می باشد. این موضوع در مورد ماهیهای زنده زا به خوبی صدق می کند. باتوجه به کثرت و سرعت تولیدمثل آنها، اگر در شرایط طبیعی عواملی برای کنترل آنها وجود نداشته باشد، طولی نخواهد شید که آب محیط زیست خود را پر از ماهی خواهند کرد.

غریزه همنوع خواری بین ماهی های زنده زا عامل اصلی کنترل تراکم و گسترش آنها می باشد. متاسفانه در آکوآریوم ها که حداکثر تولیدمثل مورد توجه است، همنوع خواری اثر عکس دارد. بنابراین بایستی اقدامات لازم برای جلوگیری از خورده شدن نوزادان توسط والدین یا سایر ماهیها به عمل آید. هرچه تعداد ماهی داخل آکوآریوم کمتر باشد، شانس زنده ماندن بچه ماهیها بیشتر خواهد بود.
بطورکلی به دو روش میتوان نوزادان را حفاظت نمود. یکی تامین پناهگاههای کافی و مناسب برای آنها مانند کاشتن پوشش گیاهی خوب در داخل آکوآریوم است که با این طریق میتوان قسمت عمده ای از نوزادان را نجات داد.

روش دیگر بکار بردن قفس های مخصوص برای نگهداری ماهی ماده در داخل آکوآریوم است که بلافاصله پس از تولد، نوزاد را از دسترس مادر و سایر ماهیها دور نگه میدارد. برای این منظور لازم است یک قفس به شکل معکب مستطیل از لوله های شیشه ای ساخته شود و فاصله لوله ها از یکدیگر بایستی حدود 3 میلیمتر باشد، اندازه این قفس بستگی به ابعاد آکوآریوم دارد. برای مثال اگر طول و عرض آکوآریومی به ترتیب 60 و 30 سانتیمتر باشد بهتر است ابعاد قفس به ترتیب 30×20×20 باشد.

قفس بایستی طوری در داخل آکوآریوم قرار گیرد که کف آن با کف آکوآریوم حدود 15 سانتیمتر فاصله داشته باشد. در صورت عدم امکان درست کردن همه دیوارهای قفس با لوله شیشه ای، میتوان فقط کف آن را با لوله های شیشه ای و دیوارهها را با شیشه درست کرد، ولی در تهویه آب داخل قفس محتوی ماهی مولد بایستی دقت کافی به عمل آید.

زایشگاههای توری که امروزه در آکوآریوم فروشی ها برای این منظور عرضه میگردند مناسب هستند، به شرطی که مراقبت کافی از ماهیهای مولد و نوزادها به عمل آید.
به جای قفس شیشه ای میتوان در داخل آکوآریوم دو ورق شیشه را به شکل 7 طوری قرار داد که در پایین، فاصله دو شیشه از هم حدود 3 تا 5 میلی متر باشد، به منظور تهویه آب، بایستی فاصله این شیشه ها از بدنه آکواریوم در طرفین حدود 5 میلیمتر باشد تا هم جریان آب به درستی صورت گیرد و هم هوادهی لازم انجام پذیرد.

عرض شیشه ها بایستی به اندازه ای باشد که پس از قرار گرفتن به شکل موردنظر، حداقل 3 سانتیمتر از سطح آب بیرون بمانند. نوزادان پس از تولد از شیار بین دو شیشه به کف آکوآریوم می افتند. فاصله شیار از کف آکوآریوم حداقل بایستی 10 سانتیمتر باشد. با استفاده از 2 تخته مناسب در کف آکواریوم که روی آنها 2 شیار به فاصله حداکثر 5 میلیمتر ایجاد شده میتوان هنگام تولیدمثل، ورق های شیشه را در داخل آکواریوم قرار داد و سپس مولدین را به داخل آکواریوم انتقال داد.

تله شیشه ای زایمان

بدون شک پناهگاهی که برای نوزادان به وسیله گیاهان متراکم داخل آکواریوم که در قسمت نورگیر آن کاشته شده است به وجود می آید. به قفس های فوق الذکر برتری دارد. عمق آب برای نگهداری و پرورش نوزادان تا 15 روزگی نباید از 18 سانتیمتر تجاوز نماید.

تغذیه بچه ماهی ها

از آنجا که نوزادان ماهیهای زنده زا نسبتا بزرگ می باشند، میتوان ناپلیوس آرتمیا و دافنی های ریز و غذای آماده را که اندازه آنها ریز است به آنها داد. در حرات 24 درجه سانتیگراد، روزانه بایستی 2 تا 4 بار به آنها غذا داد. مقدار غذایی که هر بار داده می شود بایستی به اندازه ای باشد که پس از 15 دقیقه اضافه ای از آن باقی نماند. بدیهی است اگر غذای زنده استفاده می شود، در صورتی که هر بار بیشتر از حد لازم در آکوآریوم ریخته شود، مشکلی به وجود نخواهد آمد.

نحوه تشخیص ماهی ماده باردار زنده زا

به استثناء ماهی هایی که رنگ آنها سیاه و یا تیره است، در جلوی باله مخرجی ماهی ماده باردار، خال سیاه رنگی وجود دارد که شکل، اندازه و رنگ آن در گونه های مختلف متفاوت است. به این خال سیاه رنگ، معمولا خال آبستنی می گویند.

در برخی از ماهی ها میتوان تخم ها و حتی نوزادها را در درون شکم آنها تا حدودی مشاهده نمود. هرچه رشدونمو جنینی بیشتر شود، خال آبستنی بزرگتر و روشن تر میگردد.